Tafsut n 80 temlayaɣ-d

19 avril 2020 Par Yanis Benmammar

Tafsut n 80 temlayaɣ-d amek ara ad neddu deg ubrid n tegrawliwin

Ass-a, wwḍen 40 iseggasen ɣef tefsut n tmenyin. D tafsut s tidet, imi deg-s yefsa ujeǧǧig n teqbaylit d win n tmaziɣt. Deg tallit-nni, yesberber udabu fell-as, yenwa ad-tt-yemḍel i lebda, maca ayen yebnan ɣef tidet ur yezmir ḥedd ad t-yenker. Ulamma llan win ur nerri s lexber s taluft n teqbaylit neɣ tin n tmaziɣt, kra s tugdi, kra aḥlil ! D acu kan taseddawit n Tizi Wezzu tella-d di lmendad, teɛzem ad tezzuzef lḥif ɣef yiqbayliyen. Tendeh tiɣri, yekker uhetwiw, ayen llan d lbaḍna yettwafḍeḥ.

D acu kan amennuɣ n tnekkit n   n teqbaylit d win n tmaziɣt mačči seg useggas n  80 id-yebda, amennuɣ agi d win id-neǧren imezwura nneɣ seg leqrun iɛeddan.

Deg teswiḥt anda nella ddaw uzaglu n umhersan arumi, kren yiqbayliyen ad sutren tilelli laxater iqbayliyen ulac ara ad yekken nnig n tlelli nsen, kkren ilemziyen nneɣ slulen-d itri n tefriqit ugafa (Etoile Nord Africain ) gar-asen Ɛmer Ɛimac, ɣas ulamma d iqbayliyen it-id-yessekren d acu bɣan ad sdakklen iɣallen d temnaḍin niḍen, wwin-d Messali Lḥaǧ d aqerru ɣef ukabar agi. D acu ur nwin ara ad teffeɣ aken teffeɣ aken, nwan s tidet d tadukli iziɣ aḥlil i tdukli nni. Ɛetben ɛebban weyyaḍ, Messali yebɣa ad yuɣal d ɛezrayen  ɣef ukabar agi, d awal-is kan i yekkat ad isɛeddi, ilaq ula d yiwen ur d-yettek nnig-s. Yenna-ak tamurt agi d taɛrabt d tineslemt ulac ayen niḍen nig wakka win yebɣan ad yeddu yedda ma ur yedda ara aka  d agumi.

 Ɛmar Ɛmac  ur yessussem ara, yenna-as tamurt agi ad tekkin akk medden deg-s, iwakken ad tekkin medden deg-s  ilaq ad s-nfekk azal i tmaziɣt, lameɛna Messali agi yugi ad yebru i ṭṭbel deg uman yenna d taɛrabt d taɛrabt, yebɣa ad as-yekkes amezruy is i tmurt deg yiwen wass.

Di 1948 deg ukabar uɣref azyri (PPA),  Messali iceyyeɛ yiwen mémorudum yenn-as  “ Lezzayer d taɛrabt d tineslemt”, i tikelt niḍen kren-d yiqbayliyen nnan-as ayagi d awezɣi ad yeḍru, nnan-as lezzayer ad tili d tazzayrit ad tekkin akk medden deg-s wa ad tili teqbaylit s daxel. Nutni ma ad slen i wawal n teqbaylit amin iten-yewten s terṣast ar umezzuɣ, ad slen i teqbaylit ad bdun ad nesren. Ɛemden ad nɣen amussu aɣelnaw wala ad tili lezzayer tazayrit anda ad tili teqbaylit daxel, ayagi ẓẓay fell-asen ur zmiren ara ad teddmen.

Deg useggas n 1952, yessufeɣ-d da lmud yiwen udlis s tefransist iwumi ysemma “la couline oublié” s teqbaylit  “Tawrirt Yettwattun “, anda id yewwi awal ɣef liḥala n tumurt yiqbaylien deg tallit nni anda fransa tettawiten ar ad xedmen ṭrad n umaḍal tis snat. Kren-d wigi wacu semman akka imanen-sen d iɣelnawen, nan-as ayɣer ḥala ɣef tmurt yiqbayliyen kan id-wwiḍ awal, tnekreḍ tamurt lezzayer. Mačči d lezzayer i ḥemmlen, d taqbaylit i ɣuccen.

Imeɣnasen n tmaziɣt di tallit nni, wurǧin kren-d mgal timunent n lezzayer, llan d imenza iy kecmen ɣer OS ( Organisation spécial), asmi i ɛeddan ar ṭrad, tebda tegrawla , xedmen tiɣri n 1 wamber, xemmen-t s yisem n lezzayer taɛrabt tineslemt. Iqbayliyen ugin ad rekɛen, nan-as nekni ur ntedd ara yidwen ma tugim tutlayt nneɣ, idlen-nneɣ d tnekkit nneɣ.

Iɣelnawen agi , ur asen d-qqim ara tifrat niḍen i wakken ad ksen taqbaylit d tmaziɣt ḥala timenɣiwt n win itt-yessuturen. Nɣant-ten ur ǧǧin yiwen ḥala win irrewlen.

Asmi id yekker Ɛebban Remḍane ad yexdem agraw n sumam, anda uran-d tabrat amek ara tili lezzayer uzekka, yekkred Fetḥi Dib yenn-ad wagi yettu taɛrabt tineslemt xedmen akka nɣan-t, ihi wigi ɛewlen-d ad mḥun kra yellan d aqbayli neɣ d amaziɣ.

Tamurt taqbaylit tin yellan ar zzat akk imennuɣen ɣef tidet, amennuɣ n tugdut d nettat it-yebadan di tefriqt ugafa, di 1963 ktren-d ɣef tugdut, d tmurt izerfan anda Ben Bella d terbaɛt-is nɣan ugar n 420 d aqbayli.

Tamsalt n tmaziɣt tezreɛ di tmurt taqbaylit seg asmi id-ilul ugraw imaziɣen anda yella Muḥend Arab Bessɛud akked Tawes Ɛemruc, anda sakin-d ilemziyen gren-asen leḥmala n tnekkit-nsen d tutlayt nsen, slulen-d yiwet n tsuta tewwid yiwen udem umennuɣ, bdan-t-id s ccna s igrawen anda yella agraw imaziɣen imula , isulas, les abranis, afus, ideflawen akked d icennayen niḍen Ait Mengellet, Idir anda daɣen deg taggara n iseggasen n 70 ilul-d wayeḍ i yuɣalen assa d azamul nneg wagi d Meɛtub Lunes.

Deg iseggasen, ɣas ulama taswiḥt teḥress, Bumedyen icekkel tamurt yiwen ur yezmir ad yenṭeq lamɛna imeɣnasen nneɣ ur knin ara, kemlen amennuɣ nsen  s wudem n talwit, s wudem asertan d udem adelsan.

Da lmulud At Mɛemmer iwumi ad nerr tajmilit assa, yeḥya-d tutlaty nneɣ yewwi-d amawal, yettakasen-d timsirin  n tmaziɣt. Armi d-yewweḍ useggas n tmenyin anda deg azemz 10 meɣres anda ɛerḍen ad awin da Lmulud ɣer tseddawit  n Tizi Wezzu iwakken ad ixdem asarag meɛna adbu azayri iceyyɛed imsulta ines ḥebsen da Lmulud deg Mirabu, ur t-ǧǧin ara ad ixdem asarag nni, arnu  sgelfen-d yiwen deg uɣmis lmuǧahid yeɛred  ad isexnunes da Lmulud s regmat anda d-yenna da Lmulud d aḥerki. D acu yiwen ur yezmir ad isexnunes da Lmulud. Anceta yewwi-d yiwet n tikli tamezwarut deg umezruy di tmurt taqbaylit di Tiz Wezzu azekka-nni  di 11 meɣres, malen-d yiqbayliyen ar ubrid iwakken ad sutren izerfan nsen.

Deg tallit-nni, stuqten-d tikliwin ama di tmurt taqbaylit neɣ di lezzayer tamanaɣt, tikli umezruy  d tin 7 yebrir di lezzayer tamanaɣt anda imsulta fɣen-d ɣur-sen iɛeẓẓayen wtent-tent tiyiti qerriḥen, syin akin yella-d ukraf, gezzmen axeddim armi 16 yebrir anda yettwaḥbes Ferḥat Mhenni d acu atmaten-is ur t-ǧǧin ara.

20 yebrir tembawel-d tmurt taqbaylit ar ubrid, ass-nni adabu azayri yeɛreḍ ad t-yerkeḍ, yessuzel idammen, yeɛdem tiqcicin,  yeɛzel tamurt taqbaylit, yiwen ur d-ikeccem yiwen ur tt-yeffeɣ. Seg ass-nni bdan ttaṭafen imeɣenasen yellan ar zat n tefsut n 80 wintent sɛeddant ussan di lberwagya anda ččan aɣrum aberkan, serwan asen teyyita. Atmaten-sen iqbayliyen, ur brin ara ṭbel deg aman almi id-fɣen.

Amennuɣ ikemmel, deg useggas 1985 slulen-d tasqamut tazyrit tamagdayt n izerfan n wumdan, bɣan ad nnaɣen ɣef izerfan n wumdan,  d acu adabu azayri ihegga-asen-d tixxamin di lḥebs lambez anda qqimen 21 wagguren  acku bɣan ad sutren izerfan-nsen.

Deg useggas n 1988, yekker ubaxix di tmanaɣt, iqbayliyen d wigad id-yukin anda nutni ḥala s talwit itt-naɣen,  sawalen-d i leɛqel, ɣas s talwit adabu yebɣa ad t-yerr d tin n truzi, yewwet Meɛu s 5 n tersasin.

Armi d-yewweḍ 1989, lulen-d ikabaren ɣas mgaraden deg tiktiwin d acu yessdukliten ubernus n tmaziɣt d win n teqbaylit, amennuɣ ikemmel, adabu yufa-d amek ad tnirreẓ s wudem niḍen, yesnulfa-d yiwen ukabar aɛrab ineslem FIS, d icenga n teqbaylit, tmaziɣt akked d tugdut. Nɣan akk wigad yettnaɣen ɣef tidett Tahar Ǧaɛut, Smaɛil Yefsaḥ, Racid Tigziri, Saɛid Meqbel akked d weyaḍ merra daɣen glan s tlawin i yugin ad irekkɛent zat-nsen ad xement lḥiǧab sedreɛ,  tigad yettnaɣen ɣef izerfan n tmeṭṭut, nɣan Katia Bengana, Amel Saḥnun, Nabila Ǧaḥnin  d teyyaḍ merra.

Deg useggas 1994, iqbayliyen gunzan taɣuri, nnan-d ulac lakul ma ulac tutlayt nneɣ s daxel, armi 1998 adabu yenɣa amedyaz nneɣ Meɛtub Lunes, azamul nneɣ, itri-nneɣ. Srekmen iqbayliyen fɣen-d s iberdan suturen tidet ad ibin wit yenɣan.  Ass n 25 yunyun d ass aberkan, d ass imeṭṭawen di tmurt taqbaylit, d acu ad s-nini i da lunes kečč steɛfu ayen fell-ak txedmeḍ amennuɣ- ik ad ten-kemmel ɣas ulama ɣezzif umecwar.

Armi d-yewweḍ aseggas n 2001 deg ass n 18 yebrir, iǧdarmiyen wten-d yiwen ilemẓi Massinissa Germaḥ s rṣas deg tmenaṭ n At Dwala, seg ass-nni d assawen taddart tettakit i tayeḍ, tiɣilt tettakit i tayeḍ, yendeh weɛbar nɣan 128 iqbaylien akken 5000 imejraḥ neɣ ugar.

Tafsut d taberkan akka isen-semma, ttrunt tyemmatin, sgujlen tiwaculin meɛna aken s-yenna ulaḥlu ad tenwum leqbayel ttun iǧadarmiyen.

Yelul-d umussu n timanit MAK, suin akin yuɣan d amussu n ufran iman akken d imussuyen niḍen yal wa s tiktiwin ines.

Nekni weriǧin ad neḥbes tikli, neɣ ad neɛreḍ ad neḥbes, amennuɣ ɣas iḍul, ɣas yeɛteb meɛna d win n tidet, aken s-yenna Ferḥat win iteddun ɣef tidet yetaweḍ. Tikli nneɣ ur tt-iḥebbes ḥedd, awal nneɣ dima ybedd. Nekni amennuɣ ad ikemmel ɣas yekfa usirem ad t-id, naǧew ulac tuɣalin ar deffir, aken yeqqar ṭbib Nnig webrid ddaw ubrid leqrar-is d abrid.

Yanis At Mɛemmer